قارچ در هنگام پرورش در معرض آفات و بیماری‌های گوناگون باکتریایی، قارچی و ویروسی می‌گردد که شناخت راه‌های پیشگیری، علائم و درمان آن‌ها از لحاظ اقتصادی و بهداشتی بسیار حائز اهمیت است. از آنجایی کهپرورش قارچ دکمه‌ای در ایران بسیار رواج داشته و این نوع قارچ همواره در خطر ابتلا به بیماری‌های ویروسی قرار دارد، آگاهی از نشانه‌ها و روش‌های پیشگیری قارچ به آن از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ زیرا در صورت ابتلای قارچ دکمه‌ای به ویروس، کنترل و درمان آن بسپار سخت بوده و نه‌تنها ممکن است در کیفیت و کمیت محصول نهایی تأثیرات سوئی بگذارد، بلکه احتمال این‌که هیچ محصول قابل‌ارائه به بازار تولید نشود، هم زیاد است.
نشانههای آلوده شدن قارچ به بیماری ویروسی
با توجه تنوع بالای بیماری‌های ویروسی و نیز میزان غلظت ویروس‌ها، نوع قارچ، شرایط کشت و زمان آلودگی قارچ به بیماری، در صورت ابتلا به این نوع بیماری علائم و نشانههای متفاوتی از خود نشان خواهد داد.
این علائم ممکن است به صورت منفرد و یا مخلوط با شدت‌های مختلف بر روی قارچ ظاهر شود و نشان از آلودگی آن به بیماری ویروسی را بدهد.
در اغلب موارد پس از آلودگی محیط کشت قارچ به ویروس، توان اسپوروفورها (اندام‌های باروری قارچ) از بین رفته و در نتیجه میسلیوم هم ضعیف می‌شود.
در هر حال نشانههای بیماری ویروسی قارچ را به دو دسته کلی زیر تقسیم‌بندی می‌نمایند:
۱. علائم ویروسی با تأثیر بر روی اسپورفورهای منفرد
در این صورت، بیشتر ظاهر و اندازه قارچ تغییر پیدا می‌نماید که در آشکارترین حالت با تغییر شکل اسپوروفورها، قطر کلاهک کوچک و بسیار کمتر از کلاهک معمولی شده و نیز پایه قارچ دراز و گاهی خمیده می‌گردد که به آن کلاه خود آلمانی و یا چوب طبل می‌گویند. حتی در برخی موارد کلاهک چنان کوچک شده که قطر آن به اندازه قطر پایه می‌شود. از دیگر علائم آلودگی قارچ به بیماری ویروسی با تأثیر بر روی اسپوروفورهای منفرد، تبدیل شدن به پایه گلابی یا بشکه‌ای است.
همچنین بر روی پایه‌ها لکه و رگه‌های قهوه‌ای نمودار می‌شود که بدین جهت به این بیماری ویروسی، بیماری قهوه‌ای نیز گفته می‌شود. این لکه‌ها در بخش پایه و یا گوشتی کلاهک گاهی به صورت آب‌گرفته با رنگی سفید خاکستری و کاهش ۸۰ درصدی وزن نیز دیده می‌شوند.
پدید آمدن دسته‌های کوچک و بد بوی قارچ با رنگی قهوه‌ای براق به علت پوسیدگی زودتر از موعد باکتریایی از آشکارترین نشانههای بیمار شدن قارچ به ویروس است.
از دیگر نشانههای درگیری قارچ با بیماری ویروسی، سست بودن و تمایل به افتادن محل اتصال میسلیوم قارچ به بستر کشت است.
البته باید یادآور شد که تولید اسپوروفورهای بدشکل فقط به علت آلودگی قارچ به بیماری‌های ویروسی نبوده و ممکن است بر اثر شرایط محیط کشت، عوامل ژنتیکی و دیگر بیماری‌ها نیز باشد.
۲. علائم ویروسی با اثرگذاری بر روی تعداد و توزیع اسپوروفورها
نشانههای درگیری ویروس در این بخش بسیار مشکل و در اکثر مواقع فقط با کمک روش‌های دقیق آزمایشگاهی و میکروسکوپ‌ها امکان‌پذیر است. همچنین میزان عفونت و نیز مرحله‌ای که قارچ در آن قرار دارد، در ایجاد علائم تأثیر مستقیم دارند. اما به طور کلی در موارد خفیف، اندازه متوسط اسپورفورها کوچک‌تر از حد طبیعی و معمولاً میزان تولیدی محصول نهایی نیز ۵ درصد کاهش پیدا می‌نماید.
به طور کلی در صورت بروز هر یک از موارد زیر می‌توان از آلوده بودن قارچ به بیماری ویروسی اطمینان حاصل کرد:
– رشد کم و ناباروری میسلیوم‌ها
– عدم رشد بخش‌هایی از میسلیوم یا به اصطلاح کچلی آن‌ها
– پشت‌باز شدن سریع قارچ‌های آلوده و پخش شدن اسپورهای آلوده
– پشت‌باز شدن برخی از قارچ‌ها از زیر خاک پوششی و آمدن به سطح خاک
– رشد قارچ‌های خوشه‌ای باکیفیت کم در نقاطی از سطح بستر که تاکنون هیچ میسلیومی رشد نکرده
– در موارد بسیار شدید، رشد بسیار پایین قارچ با ظاهری بدشکل در سطح بسترها
– در برخی موارد، تنها کاهش میزان سطح محصول
اهمیت کنترل شیوع بیماری‌های ویروسی قارچ
از آنجایی که مسئله درگیری قارچ با بیماری ویروسی فقط سبب پایین آمدن میزان محصول نشده، بلکه ویروس‌ها از طریق باد، حشرات، لباس و یا تجهیزات آلوده به دیگر سالن‌ها و محل کشت قارچ‌ها گسترش پیدا می‌نماید و در موارد شدید باعث خسارات جبران‌ناپذیری می‌گردد، لذا در ابتدا باید توسط آزمایشگاه‌های مجهز به الکتروفورزیس سالن پرورش قارچ را بررسی کرد سپس با استفاده از روش‌های زیر در هر یک از مراحل پرورش قارچ، اقدام به کنترل شیوع ویروس به دیگر بخش‌ها نمود.
راهکارهای لازم جهت شیوع بیماری ویروسی قارچ
رعایت کامل نکات بهداشتی کارکنان و محیط پرورش قارچ، اصلی‌ترین و مهم‌ترین عامل به منظور پیشگیری از ابتلای قارچ به انواع بیماری‌های ویروسی و غیره به شمار می‌آید. همچنین چنانچه علائم ویروسی شدن اسپورورها و میسلیوم قارچ مشاهده شد، با انجام برخی اقدامات می‌توان از گسترش و درگیری بقیه آن‌ها جلوگیری نمود.
تجربیات و آزمایش‌های به عمل آمده حاکی از آن است که قارچ‌ها بین دو مرحله II و پوشاندن سطح بستر از بالاترین خطر جهت ابتلا به بیماری ویروسی برخوردار بوده و نیز خسارات وارده به محصول در این زمان نیز بسیار بیشتر از سایر مراحل پرورش قارچ است.
لذا در زیر روش‌هایی جهت پیشگیری و کنترل بیماری ویروسی قارچ در هر مرحله آورده شده است که توجه و رعایت آن‌ها در این امر می‌تواند مثمر ثمر باشد.
اقدامات کنترلی جهت شیوع ویروس در مراحل پرورش قارچ
مرحله ۱
بهتر است تهیه کمپوست قارچ در بیرون سالن کشت انجام گردد. همچنین می‌توان برای تصفیه هوای ورودی به سالن، فیلترهایی نصب کرد تا آلودگی‌های احتمالی کمتر شود. در این راه انتخاب نسبت مناسب طول به عرض و یا نصب حائل باد می‌تواند به این کار کمک کند.
مرحله ۲
طبق آزمایش‌های انجام شده، اسپورهای آلوده و ویروس‌ها در دمای بالای ۶۰ درجه از بین می‌روند. لذا بهتر است کمپوست را به مدت چند ساعت در دمایی بین ۶۰ تا ۶۵ درجه سانتی‌گراد قرار داده تا باعث کشته شدن آن‌ها شود. البته مطابق با فرآیند تهیه کمپوست قارچ، در مرحله دوم دمای آن باید کم شود، پس احتمال آلودگی کمپوست در مجاورت هوای ورودی به سالن وجود دارد. از این رو لزوم فیلتریزاسیون و تصفیه هوا در این مرحله از اهمیت زیادی برخوردار است.
مرحله ۳
کنترل مرحله بذرپاشی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد زیرا در این مرحله احتمال آلودگی محصول بسیار بالا بوده و بیماری‌های ویروسی خود را نشان می‌دهند. بنابراین تمامی تجهیزات باید بلافاصله پس از استفاده، ضدعفونی شوند. درضمن در پایان کشت، محیط داخل سالن را توسط بخار آب پاک‌سازی نموده، همچنین آن را با استفاده از ماده‌ای گندزدا مناسب نظیر محلول فرمالین ۲، ماده‌ای فنولیکی و یا فرمالیدها اسپری کرد.
دست‌ها و لباس‌های افراد نیز موقع تردد و بذر پاشی باید تمیز و به دور از هر گونه آلودگی باشد.
مرحله ۴
جهت کنترل بیماری‌های ویروسی در مرحله پنجه دوانی اسپان، هوای ورودی باید با کمک فیلترها تصفیه شده و محل پنجه دوانی اسپان، تجهیزان، راهروها با استفاده از دود و یا فومیگات کردن ضدعفونی شوند.
همچنین روی سطح کمپوست را پوشاند. در قدیم از کاغذ روزنامه برای این کار استفاده می‌شد اما به علت احتمال تبادل هوا و کپک زدن، سربی بودن روزنامه و زود خشک شدن آن از نایلون یا سفره یک‌بار مصرف برای پوشاندن سطح کمپوست قارچ باید استفاده کرد.
مرحله ۵
برای پوشاندن سطح بستر از باید خاک پوششی را از مکان‌های مناسب تهیه کرد تا از مطلوب بودن و پاکیزگی آن اطمینان کامل داشت.
